تمدن اورارتو

اورارتو (به ارمنی Ուրարտու – Urartu به آسوری māt Urarṭu; بابلی Urashtu) که بر پایه انجیل به آن پادشاهی وان و نیز پادشاهی آرارات نیز گفته می‌شود، نام تمدّنی در عصر آهن است. گستره جغرافیایی حکومت این تمدن در اطراف دریاچه ارومیه دریاچه وان، و بلندی‌های ارمنستان قرار داشت. مردم اورارتو از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌ها به شمار می‌روند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ششصد پیش از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند.

تمدنی کمتر شناخته شده

یکی از تمدن های درخشان ایران زمین که کمتر مورد توجه قرار گرفته و ایرانیان شناخت کمتری از آن دارند، تمدن اورارتو است. از سده نهم تا ششم پیش از میلاد، شمال باختری و بخشی از باختر ایران تحت حکومت اورارتوها بود، آنان قومی مبتکر، خلاق و آبادکننده بودند. اورارتوها در سرزمینی که در زمان قدرت آنها از ساحل باختری دریای خزر تا سوریه کنونی و دریای مدیترانه گسترده بود، شهرها و کاخ ها، دژها و معابد متعدد ساختند، تاکستان ها و باغ های میوه به وجود آوردند و برای تأمین آب مورد نیاز آنها ، نهر ها و کانال های بسیاری حفر کردند و در فلز کاری سر آمد اقوام آن ادوار بودند .

ماد ها و پارسواش ها مدت ۲۰۰ سال در کنار ارارتو ها بودند وبر تمدن یکدیگر تاثیر می گذاشتند ، هنر هخامنشی متاثر از هنر اورارتو است. پرفوسور کلایس ، باستان شناس آلمانی طی سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ در استان های آذربایجان باختری وخاوری به بررسی و کاوش پرداخت و تاکنون ۱۰۱ منطقه مسکونی متعلق به اورارتو را در آذربایجان شناسایی کرده است و آثار زیادی را از تمدن اورارتو کشف کرده است .
سلاطین اورارتو که در حوالی دریاچه وان در خاور آرام در ۸۶۰ پیش از میلاد ، پس از آسیا ی صغیر می زیستند اقوام مختلف را متحد کرد و سلسله ی اورارتو را بنیان نهادند .

فرزند آرام، ساردوری در ۸۴۳ پیش از میلاد بر تخت سلطنت اورارتو نشست،

ساردوری، ایشبوای نی، است که پس از پدر در سال ۸۲۴ پیش از میلاد بر سلطنت اورارتو جلوس کرد . او تا جنوب دریاچه ارومیه را متصرف شد. اریکه ایشبوای نی به عمران و آبادی سرزمین های تحت حکوت خود توجه خاصی داشت و در نقاط مختلف آن شهر ها و دژ های بسیاری ساخت .

«منوآ» در ۸۱۰ پیش از میلاد حکومت اورارتو را به دست گرفت . او یکی از قدرتمندترین پادشاهان اورارتو بود. آرگیشتی، فرزند «منوآ» در ۷۸۶ پیش از میلاد به سلطنت رسید. او به بسط و گسترش سرزمین اورارتو و ساختن شهرها و احداث کانال های آب و ایجاد تاکستان ها و باغ های وسیع همت گماشت . امپراتوری اورارتو در زمان سلطنت ” آرگیشتی ” اول از ساحل کشور ” ماننا ” در ساحل باختری دریا ی خزر تا شمال سوریه گسترده بود . او دریاچه ی ارومیه و پارسواش را متصرف شد .

فرزند ساردوری به نام ساردوری دوم پس از پدر به تخت سلطنت نشست ، روسای اول در ۷۲۰ قبل از میلاد پادشاه اورارتو شد . وی در شمال خاوری دریاچه ارومیه نزدیک مرند دژی مستحکم بنا کرد و در چند نقطه شهر هایی

به نام روسا هینلی بنیاد نهاد . آرگیشتی دوم ، پس از مرگ پدر در سال ۷۱۲ قبل از میلاد جانشین او شد . «آرگیشتی» از درگیری با دولت آشور، پرهیز کرد و در نقاط مختلف شهرهایی به نام آرگیشتی هینلی به وجود آورد.

بیشتر اطلاعات ما از تمدن اورارتو، از نوشته‌های آشوری است. قدرت اورارتو آنها را قادر به در اختیار گرفتن تجارت قفقاز و حوزه اطراف دریای خزر می‌کرده‌است. شهرهای اورارتو معماری خاص و شاهانه‌ای دارند که باقی‌مانده بعضی از آنها در شمال کردستان، حکایت از پیشرفته بودن آن و تأثیرش بر معماری ماد و هخامنشی می‌کند. زبان اورارتو احتمالاً از زبانهای هورانی بوده (که از زبانهای مرده، قفقازی هستند) و نزدیکترین زبان مدرن به آنها، زبان گرجی است.

پادشاهان اورارتو در زمان فترت آشور، با گسترش حوزه قدرت خود به شمال بین‌النهرین و شرق سوریه، عملاً نبض تجارت در منطقه آناتولی و بین‌النهرین را در دست گرفتند و قدرت گیری آنها تا حدی سبب کاهش قدرت امپراتوری مقتدر و جنگجوی «هیتی» در مرکز آناتولی شد. کلمه اورارتو، ریشهٔ نام کوه آرارات است.

سلطنت اورارتو بعد از سال‌ها جنگ و رقابت با آشور و بعد از حمله کیمری‌ها، در اثر حمله قوم ایرانی اسکیت‌های اشکودا در قرن ششم قبل از میلاد، از بین رفت و باقی‌ماندهٔ آن، به انقیاد پادشاهی ماد درآمد.

دانش‌پژوهی‌ها نشان می‌دهد که گویش اورارتویی به زبان هوریانی شبیه است و زبان کوتی به عنوان زیرگروه زبان هوریانی شناخته شده و زبان ماننایی نیز از زبان هوریانی انشقاق یافته است.